اسناد و مدارك مكتوب كهن از بودن اديان و مذاهبي ديرينه در ايران باستان و يا سرچشمه گرفتن آن‌ها از اين خطه از جهان خبر مي‌دهند. در كتاب حاضر از دين و آيين زرتشتي، كيش مهر، مانويت، باورهاي زرواني و آيين مزدكي در پنج بخش مجزا و مستقل سخن رفته است. نويسندگان در هريك از اين بخش‌ها نظرياتي آورده‌اند كه پژوهندگان عموما بر آن‌ها باور دارند و به موجب تفاوتي كه در ويژگي‌هاي اين اديان و مذاهب است، درباره هريك در اندازه و ترازي خاص به تفاوتي كه در ويژگي‌هاي اين اديان و مذاهب است، درباره هريك به بحث پرداخته‌اند.